چهارم مرداد روز ملی بزرگداشت سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی

شیخ صفی‌الدین اردبیلی: پدر معنوی ایران نوین

چهارم مرداد روز ملی بزرگداشت سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی

دکتر سید سلمان صفوی

آکادمی مطالعات ایرانی لندن – LAIS

چهارم مرداد ماه، روز ملی بزرگداشت شیخ صفی‌الدین اردبیلی در ایران است. شیخ صفی‌الدین اردبیلی، عارف بزرگ و تمدن‌ساز جهان اسلام، در سال ۶۵۰ هجری قمری (۶۳۱ هجری شمسی) دیده به جهان گشود. نسب ایشان با نوزده واسطه به امام موسی کاظم(ع)، امام هفتم شیعیان دوازده‌امامی، می‌رسد (زاهدی، سلسله‌النسب صفویه).

القاب و ویژگی‌ها:
در مکاتبات رشیدی، شیخ صفی‌الدین با القابی نظیر «کاشف اسرار قرآن»، «خلاصه نوع انسان»، «قطب فلک ولایت»، «مهر سپهر هدایت»، «شجره ثمره مروت» و «ثمره شجره فتوت» توصیف شده است. در کتاب «ریحانه‌الادب» نیز القابی چون «برهان‌الاصفیاء»، «قطب‌الاقطاب» و «شیخ‌العارفین» به ایشان نسبت داده شده است (صفوی، عرفان تقلین، ۱۳۹۵).

در «صفوه‌الصفا» اثر ابن‌بزاز اردبیلی، شیخ صفی‌الدین به عنوان عارفی متشرع و معتدل، رهبری بزرگ‌منش، مهربان، اجتماعی و صاحب نفوذ در بین اقشار و طبقات مختلف جامعه، اعم از فقیر و غنی، سلطان و رعیت، شهری و روستایی، و عالم و عامی معرفی شده است. ایشان مریدان خود را به پیروی از شریعت، طریقت، اخلاص، رعایت اخلاق خوش، نیکوکاری، مردم‌داری و تعاون اجتماعی فرا می‌خواندند. شهرت و محبوبیت بی‌نظیر شیخ، که در دوره جانشینان ایشان نیز ادامه یافت، به بنیان‌گذاری دولت مقتدر صفوی و استقلال ایران بر اساس چهار اصل ملت، سرزمین، تشیع و تصوف انجامید.

طریقت صفویه و احیای ایران:
شیخ صفی‌الدین اردبیلی بنیان‌گذار طریقت صفویه است. این طریقت پرچم‌دار عرفان اجتماعی است (صفوی، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، ۲۰۲۲، لندن). طریقت صفویه، پس از دویست سال مجاهدت خاندان صفویه، ایران را که قریب به نهصد سال تحت اشغال اعراب و مغول‌ها بود، مجدداً به عنوان یک واحد جغرافیایی سیاسی توسط شاه اسماعیل صفوی احیا کرد. شاه اسماعیل، بنیان‌گذار ایران نوین، مرشد طریقت، سردار نظامی و شاعری برجسته بود.

اردبیل، خاستگاه معنوی و سیاسی صفویه:
شهر اردبیل، خاستگاه معنوی و سیاسی جنبش عرفانی و سیاسی صفویه است و این شهر کهن و مقدس نقش مهمی در تاریخ ایران ایفا کرده است. تبریز و اصفهان نیز به ترتیب میراث‌دار و پایتخت سیاسی و فرهنگی دوره طلایی سلسله جلیله صفویه بودند.

بقعه شیخ صفی‌الدین: نماد معنویت و مقاومت:
زاویه حضرت شیخ صفی‌الدین اردبیلی (قدس سره)، به مرور به محلی برای تجمیع معنویت، هنر و سیاست تبدیل شد. بقعه شیخ صفی‌الدین در اردبیل از لحاظ معماری زیباترین زاویه در جهان و «تجسم کامل فلسفه هنر اسلامی» است. کتیبه‌های بقعه حاوی آیات قرآنی، احادیث نبوی و شعائر اهل بیت(علیهم السلام) به ویژه مولی‌الموحدین علی(ع) است. حیاط آن نیز مزار شهدای جنگ چالدران است که در دفاع از پایتخت حکومت شیعه صفویه در برابر تهاجم عثمانی به تبریز، به عشق امام حسین(ع) به شهادت رسیدند و کربلای عراق را به کربلای ایران وصل کردند.

بقعه شیخ صفی‌الدین از جنبه هویتی، «نماد معنویت و مقاومت ملت ایران» و «خاستگاه استقلال جغرافیای سیاسی جهان تشیع اثنی‌عشری» محسوب می‌شود. مقبره شیخ صفی‌الدین، پدر معنوی ایران امروز، و شاه اسماعیل صفوی، معمار ایران شیعی، در بقعه با شکوه شیخ صفی‌الدین قرار دارد و تا امروز نیز زیارتگاه محبان اهل‌بیت(علیهم‌السلام) است. زاویه و بقعه شیخ صفی‌الدین به عنوان میراث جهانی در یونسکو ثبت شده است.

اصول و تداوم طریقت صفویه:
عشق، مراقبه، معرفت، جهاد، حسن خلق، فتوّت، تعاون اجتماعی، رشادت، کمک به مظلومین و فقرا و خدمت به خلق، تجمیع شریعت و طریقت، از شعائر اصلی طریقت صفویه هستند. طریقت صفویه زنده و فعال است و پرچم‌دار گفتگوی عرفانی–فلسفی در دنیای پر آشوب امروز است.

کتاب‌شناسی:

ابن‌بزاز، صفوه الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبایی، تهران، زریاب، ۱۳۷۶.

زاهدی، شیخ حسین بن شیخ ابدال، سلسله النسب صفویه، برلین، چاپخانه ایرانشهر، ۱۳۴۴ق.

زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۲.

زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲.

جعفریان، رسول، صفویه از ظهور تا زوال، تهران، انتشارات کانون جوان، چاپ پنجم، ۱۳۸۶.

حیدری و بیدهندی، مجله علمی «تاریخ در آئینه پژوهش»، تابستان ۱۳۹۰، مقاله «نگاهی به موضوع سیادت شیخ صفی الدین.».

رجبی، امیر، شرح صفا: زندگی و تعالیم عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، تهران، سوره مهر، ۱۳۹۷.

صفوی، سید سلمان، عرفان ثقلین: مبانی نظری و عملی عرفان و طریقت صفویه، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۲.

صفوی، سید سلمان، اهمیت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ فرهنگ و تمدن تشیع و ایران، تهران، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۸.

صفوی، سید سلمان، شیخ صفی الدین اردبیلی در آیینه عرفان، هنر

و سیاست، لندن، انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۱۳۹۳.

صفوی، سید سلمان، مکتب عرفان اجتماعی شیخ صفی الدین اردبیلی، لندن، انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۲۲.

علوی، مهوش السادات، سلطان العارفین شیخ صفی الدین اردبیلی (گزیده و توضیح صفوه الصفا)، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶.

علوی، مهوش السادات، اندیشه های عرفانی و سیر احوالات امام الثقلین شیخ صفی‌الدین اردبیلی، قم، انتشارات سلمان آزاده، ۱۳۹۶.

معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم شیرازی، طرائق‌الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، جلد دوم، انتشارات سنایی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۲.

نشاط شیرازی، تذکره شیخ صفی‌الدین اردبیلی، ترجمه نسخه¬خطی تذکره شیخ صفی‌الدین اردبیلی، محفوظ در کتابخانه سالتیکوف شچدربنسنت پترزبورگ روسیه، تصنیف محمدالکاتب (نشاط شیرازی) در ۹۴۹ هـ.ق.، ترجمه داود بهلولی، نشر ادیان، ۱۳۸۸.

یوسفی، حسن و گلمغانی‌زاده‌اصل، ملکه، تجلی هنر عرفانی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، لندن، ۱۳۹۲.

منابع اینترنتی:
شیخ صفی الدین اردبیلی در گفت و گو با پروفسور سید حسین نصر، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه جرج واشنگتن، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۱۳

پروفسور سید حسین نصر: شیخ صفی‌الدین اردبیلی مؤسس استقلال ایران پس از نهصد سال است، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۱۴

سیادت و عرفان شیخ صفی الدین اردبیلی در گفت و گو با دکتر سید سلمان صفوی، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۱۴

گزارش وبینار اهمیت شیخ صفی الدین اردبیلی در تاریخ ایران، ۴ مرداد ۱۴۰۱، لندن، آکادمی مطالعات ایرانی لندن، ۲۰۲۲

منابع انگلیسی:
Canby, Sheila, The Golden Age of Persian Art: 1501-1722, London, British Museum Press, 2002.

Safavi, Hasti, Philosophy of Islamic Art and Architecture: Sheikh Safi al-Din Ardabili’s Khanqah and Shrine Ensemble & GawharshadMosque in Mashhad, London, Academy of Iranian Studies Press, 2018.

با حوزه هنری استان اردبیل در فضای مجازی همراه باشید:
 https://ardabil.hozehonari.ir/
https://eitaa.com/artardabil